Vào thế kỷ XIII, đế quốc Mông Cổ dưới sự lãnh đạo của Thành Cát Tư Hãn và các hậu duệ đã mở rộng lãnh thổ ra khắp châu Á. Năm 1253, Hốt Tất Liệt chinh phục Đại Lý (Vân Nam, Trung Quốc) và đặt mục tiêu tiến xuống phía nam để tấn công Đại Việt, nhằm tạo bàn đạp đánh vào Nam Tống từ phía nam. Đến tháng 1 năm 1258, khoảng 3 vạn quân Mông Cổ do tướng Ngột Lương Hợp Thai chỉ huy tiến vào lãnh thổ Đại Việt.

Diễn biến nổi bật:

• Trận Bình Lệ Nguyên: Quân Mông Cổ tiến đến Bình Lệ Nguyên (nay thuộc Vĩnh Phúc) và chạm trán với quân đội Đại Việt do vua Trần Thái Tông trực tiếp chỉ huy. Mặc dù quân ta chiến đấu anh dũng, nhưng trước sức mạnh của kỵ binh Mông Cổ, nhà Trần quyết định rút lui để bảo toàn lực lượng.

• Chiến lược “vườn không nhà trống”: Nhà Trần thực hiện chiến lược rút khỏi kinh thành Thăng Long, đồng thời sơ tán dân chúng và lương thực, khiến quân Mông Cổ khi chiếm được kinh thành rơi vào tình trạng thiếu thốn lương thực và không thể khai thác nguồn lực địa phương.
   
• Trận phản công Đông Bộ Đầu: Sau thời gian ngắn củng cố lực lượng, ngày 29 tháng 1 năm 1258, quân đội Đại Việt mở cuộc phản công tại Đông Bộ Đầu (bến sông Hồng, gần khu vực phố Hàng Than, Hà Nội ngày nay). Trận đánh này đã gây tổn thất nặng nề cho quân Mông Cổ, buộc chúng phải rút lui khỏi Đại Việt.

Ý nghĩa cuộc chiến: Chiến thắng trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông lần thứ nhất đã:

• Khẳng định sự lãnh đạo sáng suốt của vua Trần Thái Tông và tinh thần đoàn kết của quân dân Đại Việt.
• Bảo vệ độc lập và toàn vẹn lãnh thổ của đất nước trước một đế quốc hùng mạnh.
• Góp phần củng cố niềm tin và lòng tự hào dân tộc, tạo tiền đề cho những chiến thắng trong các cuộc kháng chiến tiếp theo.

Cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông lần thứ nhất là minh chứng cho thấy với chiến lược đúng đắn và tinh thần đoàn kết, một quốc gia nhỏ bé như Đại Việt có thể đánh bại những đội quân xâm lược hùng mạnh.